İZMİR - Helikopter kazasında hayatını kaybeden İran Cumhurbaşkanı Reisi, binlerce kişinin idamı ve Jîna Emînî'nin katledilmesine karşı başlayan direnişe karşı tutumuyla akıllarda kaldı.
İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi, Dışişleri Bakanı Hüseyin Emir Abdullahiyan, Tebriz Cuma İmamı El Haşim ve Doğu Azerbaycan Valisi Dr. Melik Rahmeti içerisinde bulunduğu helikopter dün saatlerinde Doğu Azerbaycan eyaletinde kaza yaptı. Kazada, 4 isim de yaşamını yitirdi. 2021 yılında İran Cumhurbaşkanı seçilen Reisi döneminde, ekonomik kriz, Jîna Emînî eylemleri, İsrail ile girilen çatışmalar ve Kürt düşmanlığı damgasını vurdu.
ÖLÜM KOMİTESİ’NDE YER ALDI
14 Aralık 1960'ta Meşhed'de doğan Reisi, 1979'daki İran İslam Devrimi'nin ardından 1981'de Kereç savcısı olarak kariyerine başladı. Kısa sürede Tahran Başsavcı Vekilli olan Reisi, İran devrim lideri Humeyni'nin talimatıyla 1988 yılında hapisteki rejim muhaliflerinin idam kararını veren komitede yer aldı. Rejim muhalifleri tarafından "Ölüm komitesi" olarak adlandırılan 4 kişilik heyette yer alan Reisi, muhaliflerce "Katliam ayetullahı" olarak adlandırılıyor. İdam kararlarını veren komitede yer aldığı dönemde yaklaşık 3 bin kişinin idam edildiği iddia ediliyor. Siyasi tutukluların idam edilmesinde ve 2009'daki sokak eylemlerinin bastırılmasında oynadığı rol nedeniyle Kasım 2019'da ABD tarafından yaptırım listesine alınan Reisi, idamlarda oynadığı rol hakkında ise hiçbir açıklama yapmadı.
Humeyni'nin ölümü sonrası Reisi, 1989-1994 yıllarında Tahran Başsavcısı, 1994-2004 arasında ise Devlet Denetleme Kurumu Başkanlığı yaptı. 2004'te Yargı Erki Başkanı Birinci Yardımcısı olan Reisi, 2014'de İran Genel Başsavcılığına, 2016'da ise Meşhed kentindeki İmam Rıza Türbe ve Külliyesi Vakfı Başkanlığı'na getirildi. Mart 2019'da Yargı Erki Başkanı olan Reisi, 18 Haziran 2021'de yapılan seçimleri kazanarak, 8'inci İran Cumhurbaşkanı oldu.
İDAMLAR 3 KATINA ÇIKTI
1988'deki "Ölüm komitesi" üyesi olarak da bilinen Reisi, Cumhurbaşkanı olduktan sonrada idamlarda büyük bir artış yaşandı. Norveç merkezli İran İnsan Hakları (IHR) ve Paris merkezli İdam Cezasına Karşı Birlikte (ECPM) tarafından ortak hazırlanan raporlara göre, Reisi'nin Cumhurbaşkanı olduğu 2021'de en az 333 kişi idam edilirken, bu sayı 2022'de 582, 2023'de 834'e çıktı. İdam cezalarında neredeyse 3 kat bir artış yaşanırken, bunların etnik ve dini azınlıklara yönelik olması da dikkat çekti. Kürt siyasi aktivistleri halka açık alanlarda idam eden rejim, yine 2023 yılında yaşanan idamlarda da Beluç halkını hedef aldı. 2023 raporuna göre idam edilen 834 kişiden 167'si Beluç. Beluç toplumunun İran nüfusunun yüzde 5'ine tekabül etmesine rağmen 2023 yılındaki toplam idamların yüzde 20'sini oluşturdu.
EKONOMİK KRİZ EYLEMLERİNE ŞİDDET
Reisi, görev yaptığı süre zarfında iç ve dış siyasette saldırgan bir tutum izlerken, "Ekonomik krizle mücadele etme" vaadiyle kazandığı seçimlerin hemen ardından ekonomik kriz protestoları ile karşılaştı. 2022 Mayıs ayında ekmek ve makarna fiyatlarına yüksek oranda zam gelmesinin ardından İran'ın birçok kentinde sokak eylemleri başladı. Özellikle Huzistan eyaletinde etkili olan eylemler, rejim güçlerinin sert saldırıları ile karşılaştı. Kolluk ve devrim muhafızlarının saldırıları sonucu çok sayıda insan yaralandı, gözaltına alındı ve tutuklandı. Eylemlerin olduğu kentlerde internet tamamen kesildi, civar kentlerde bağlantı hızı zayıflatıldı.
JÎNA EMÎNÎ PROTESTOLARINDAKİ ROLÜ
Bu eylemlerin hemen arkasından ise son yıllarda İran'da yaşanan en kitlesel gösterilere sahne oldu. İranlı Kürt Jîna Emînî, 13 Eylül 2022'de Tahran'da "Ahlak polisi" olarak bilinen irşad devriyeleri tarafından "Başörtü kurallarına uymadığı" gerekçesiyle gözaltına alındı ve uygulanan işkence sonucu 16 Eylül'de hayatını kaybetti. Jîna Emînî gözaltındayken ölümü, ülkede geniş çaplı bir protesto hareketinin kıvılcımı oldu. Kadınların başörtülerini yaktığı ve saçlarını kestiği görüntüler yayılırken, "Jin, jiyan, azadi" sloganı eylemlerin simgesi haline geldi. Jîna Emînî'nin ölümü sonrası açıklama yapan Reisi, “Ayaklanmalara katılanlarla kararlı bir şekilde baş edilecek, bu halkın talebi” diye konuşmuştu. Jîna Emînî’nin öldürülmesinin ardından ülke geneline yayılan protestolarda sert bir tutum izleyen Reisi, eylemlerin kolluk kuvvetleri tarafından bastırılması yönünde talimat verdi. Aylar süren protestolarda BM rakamlarına göre 551 protestocu güvenlik güçleri tarafından katledildi. 20 binden fazla protestocu gözaltına alındı, 9 kişi idam edildi.
BAŞÖRTÜ YASASI SUNDU
Ülke içindeki sert tutumuna devam eden Reisi, tam da Jîna Emînî’nin katledilmesinin birinci yıl dönümünde, İran Meclisi'ne “İffet ve Başörtüsü Kültürünün Desteklenmesi” yasa tasarısını sundu. 20 Eylül 2023'te Meclis’te kabul edilen yasa ile zorunlu başörtüsü yasası ihlallerine karşı para cezası, bankacılık hizmetlerinin engellenmesi ve adli işlem öngören yasayı onayladı.
ORTADOĞU POLİTİKASI
İç siyasette sert tutumu ile bilinen Reisi’nin döneminde Ortadoğu'da da gerilim sürekli tırmandı. Suriye, Irak ve Yemen'de etkinliğini sürdüren Reisi döneminde İran, tarihinde ilk kez İsrail’e doğrudan ve açık bir şekilde saldırdı. 1 Nisan 2024'te İsrail'in Suriye'de İran büyükelçiliğine saldırması sonrası 13 Nisan 2024'te İran, insansız hava araçları ve füzeler ile İsrail'e saldırı düzenledi. "Sadık Vaat Harekâtı" adı verilen hareket sonrası İsrail de İran'a saldırı düzenledi. Reisi bu saldırılar sonrasında Amerika ve İsrail'e karşı duruşlarının halktan her geçen gün daha fazla destek aldığını iddia etti. Filistin meselesinde de İsrail'e karşı sert söylemleri ile bilinen Reisi, helikopterinin düşmesinden saatler önce Filistinlilere verdiği desteği bir kez daha vurgulayan Reisi, “Filistin, Müslüman dünyasının ilk meselesidir” dedi.
NORMALLEŞME ADIMLARI
Mart 2023’te bölgedeki rakibi Suudi Arabistan ile arasını düzeltmek için adım attı. Fakat 7 Ekim’de Hamas’ın İsrail’e karşı başlattığı Aksa Tufanı Operasyonu ve İsrail’in Gazze’ye saldırıları bölgeyi yeni bir denklemin içerisine sürükledi. Lübnan’da Hizbullah, Yemen’de Husiler ve Irak ile Suriye’de çeşitli silahlı gruplar, İran’ın dahil olduğu çatışma potansiyelinin geniş bir alana yayılmasını beraberinde getirdi. Fakat yine de Suudi Arabistan ve Mısır ile yaptığı görüşmelerle normalleşme sürecine girdi. Türkiye ile de girdiği sıkı ilişkilerle bilinen Reisi 24 Ocak'ta Türkiye'de görüştüğü Cumhurbaşkanı Erdoğan ile 10 maddelik başta Karma Ekonomik Komisyon, güvenlik, ulaştırma, gümrük, sınır ve tarım alanlarında işbirliğine dair anlaşma imzaladı.
İYİ ANILMADI
Öte yandan Reisi'nin ölümünün ardından birçok sanal medya platformunda insan hakları savunucuları ve kadın örgütleri, İran'daki idamlar ve kadınlara yönelik baskılar anımsatan paylaşımlarda bulundu.